شب 14 ساعت و 15 دقیقه ای ، بررسی یلدا از نگاه نجوم - مجله فروشگاهی

خبرنگاران- پرنیان سلطانی: پیشینیان ما از هزاران سال پیش در طولانی ترین شب سال دور هم جمع می شدند و با باورهای مختلفی که از رصد کردن آسمان و ستاره ها شکل گرفته بود، یلدا را جشن می دریافتد. بعضی ها اعتقاد داشتند که در غیبت طولانی خورشید باید دور هم جمع شد تا به این ترتیب بتوان سردی شب تاریک و بلند سال را تاب آورد. اعتقاد بعضی ها بر این بود که فردای این شب طولانی، نور بر تاریکی پیروز می شود و این پیروزی را باید جشن گرفت. عده ای هم معتقد بودند که شب یلدا نحس است؛ چون این شب آخر برج قوس و اول برج جدی قرار گرفته است و ستاره شناسان کهن این لحظه را نحس می دانستند. برای همین دور هم جمع می شدند و شب یلدا را به جشن و شادی می گذراندند تا اصطلاحا نحسی را به در کنند اما اینکه واقعا چقدر دیدگاه پیشینیان ما درباره طولانی ترین شب سال درست بوده، سؤالی است که جواب آن را فقط یک منجم و ستاره شناس می داند. کسی که اطلاعات کامل و جامعی درباره علم ستاره شناسی داشته باشد و بداند در این شب طولانی شرایط خورشید و زمین به چه صورت است. به همین دلیل سراغی از استاد احمد دالکی پدر نجوم آماتوری (غیر تخصصی) ایران گرفتیم؛ کسی که اگر بگوییم شاخص ترین چهره ستاره شناسی ایران در 3دهه اخیر است، بیراه نگفته ایم. دالکی که بنیانگذار مرکز علوم و ستاره شناسی تهران است و تا به امروز بیش از 20کتاب درباره علم نجوم نوشته، در این گفت وگو شب یلدا را از زبان نجوم حکایت می کند که در ادامه خواهید خواند.

• خبرنگاران TV | آیین کرسی نشینی درشب یلدا
• بازی های دسته جمعی پرطرفدار؛ ویژه شب یلدا
• اینفوگرافی | شب یلدا در چهارگوشه ایران
• استاد! برای آغاز، یلدا را برایمان تعریف می کنید؟

یلدا یک واژه سُریانی است که یکی از زبان های سامی به حساب می آید؛ زبانی که با آن انجیل را نگارش کرده اند. درباره زبان سامی گفته می شود که سامی منسوب به سام، پسر حضرت نوح(ع) است که پدر اقوام سامی بوده؛ اقوامی که السنه و زبان های آنها یک ریشه داشته و شامل حال اعراب و یهود می شود. اما درباره خود واژه یلدا باید گفت که یلدا علاوه بر اینکه به معنای بلندترین شب سال است، در لغت به معنی ولادت هم به کار برده شده و گاهی به ولادت حضرت عیسی مسیح(ع) منسوب می شود که در همین محدوده زمانی اتفاق می افتد. معانی سیاه، تاریک، بلند و عمیق هم برای آن درنظر گرفته اند. ضمن اینکه عده ای هم می گویند که یلدا نام یکی از اصحاب و ملازمان حضرت عیسی مسیح(ع) بوده. اما به طور کلی آنطور که سال ها در فرهنگ ما شناخته شده، یلدا به طولانی ترین شب سال گفته می شود؛ به شبی که درازتر و طولانی تر از آن در ظرف یک سال وجود ندارد. یلدا شب اول زمستان است که به اصطلاح تقویم نویسان و ستاره شناسان، نقطه انقلاب شتوی یا انقلاب زمستانی است.

• قبل از اینکه به بررسی شکل گیری طولانی ترین شب سال از نگاه نجوم بپردازیم، می گویید شب یلدا دقیقا چند ساعت است؟

امسال طولانی ترین شب سال که شنبه شب از راه می رسد، 14ساعت و 15دقیقه است. روز متصل به آن، یعنی یک روز قبل یا یک روز بعدش هم 9ساعت 45دقیقه است که جمعا 24ساعت شبانه روز می شود. به این ترتیب این شب بلند 4ساعت و 30دقیقه از روز منتهی به خودش طولانی تر است.

• چرا می گویید امسال؟ مگر طول شب یلدا هر سال فرق می کند؟

یک مقدار جزئی فرق می کند؛ چون طلوع و غروب خورشید هر روز و هر سال کمی با هم تفاوت دارد، برای همین زمان طولانی ترین شب سال هم هر سال مقدار خیلی کمی متفاوت است.

• این شب طولانی با شب های قبل و بعد خودش چقدر تفاوت دارد؟

در حد چند ثانیه و اعشار دقیقه با شب قبل و بعدش فرق دارد. برای همین کسی فکر نکند شب یلدا قرار است چقدر طولانی تر از شب های دیگر باشد! واقعیت این است که این شب چند ثانیه یا حتی چند دهم ثانیه با شب قبل و بعدش فرق دارد. اما اگر بخواهیم این شب را با شب 6 ماه دیگر بسنجیم، یعنی زمانی که به طولانی ترین روز و کوتاه ترین شب می رسیم، 4ساعت و 30دقیقه بیشتر از شب اول تابستان است.

• حالا اگر موافق باشید به همان بررسی شب یلدا از نگاه نجوم بپردازیم. در آسمان چه اتفاقی می افتد که ما در زمین شاهد طولانی ترین شب سال هستیم؟

ما در آسمان 2دایره معروف داریم که اگر چه آنها را با چشم نمی بینیم، اما برای ستاره شناسان و تقویم نویسان کاملا مشخص و محرز هستند. یکی از این دایره ها دایره البروج است که شامل 12صورت فلکی یا همان 12برج سال به نام های حَمَل و ثور و جوزا و سرطان، اسد، سنبله، میزان، عقرب، قوس، جَدی، دلو و حوت می شود و ظاهرا خورشید ظرف یک سال از این 12برج عبور کرده و حدودا هرماه در یکی از این برج ها قرار می گیرد. دایره دیگری هم داریم که به آن استوای سماوی می گویند که تقریبا انعکاس استوای زمین در فضاست. این دایره ها 2بار در سال در آسمان با یکدیگر تقاطع می کنند که یکی از تقاطع ها اعتدال بهاری و دیگری اعتدال پاییزی را می سازد. در این 2حالت طول روز و شب تقریبا با هم برابر است. اگر بخواهیم به ترتیب از آغاز سال آغاز کنیم، باید بگوییم وقتی خورشید ظاهرا در حدود تقاطعی قرار می گیرد که دایره استوای آسمانی به دایره البروج برخورد می کند، نخستین روز فروردین است که در آن شب و روز با هم مساوی است و در اصطلاح ستاره شناسان به آن اعتدال بهاری گفته می شود. موقعیت این دو دایره رفته رفته نسبت به هم تغییر می کند و به تدریج طول روز زیادشده و از طول شب کم می شود. 3 ماه طول می کشد تا به نقطه دیگری می رسیم که به آن انقلاب تابستانی گفته می شود و آن روز اول تیرماه است. در این روز ما شاهد بلندترین روز و کوتاه ترین شب سال هستیم. بعد دوباره موقعیت این دو دایره نسبت به هم تغییر می کند و از آن روز به بعد طول شب و روز برعکس می شود؛ یعنی رفته رفته طول روز کم شده و طول شب زیاد می شود تا به اول مهر و نقطه اعتدال پاییزی می رسیم که دوباره شب و روز تقریبا با هم برابر می شوند. بعد از ابتدای مهر به تدریج طول روز کم شده و طول شب زیاد می شود که با رسیدن به اول دی ماه به انقلاب زمستانی می رسیم؛ یعنی بلندترین شب سال که از آن با عنوان یلدا نام می بریم، از راه می رسد. این زمان دقیقا موقعی است که به اصطلاح ستاره شناسان خورشید به پایین ترین نقطه در آسمان می رسد و برای همین روز کوتاه تر می شود. بعد هم که دوباره برای رسیدن به نقطه اعتدال بهاری از طول شب کم شده و به طول روز اضافه می شود و این چرخه مدام ادامه دارد.

رصد خوشه پروین و زهره در آسمان شب یلدا

• بشر از چه زمانی متوجه این دو دایره در آسمان شد؟ یعنی در واقع می خواهیم بدانیم از چه زمانی متوجه شدیم که یکی از شب های سال از همه بلندتر است؟

تاریخی برایش نوشته نشده؛ یعنی نمی توان گفت بشر دقیقا از چه سالی متوجه این دو دایره در آسمان شد و به تغییر موقعیت این دایره ها نسبت به هم و اتفاقاتی که در پی آن رخ می دهد، آگاهی پیدا کرد اما آنچه مسلم است اینکه ستاره شناسان از دیرباز نسبت به صورت های فلکی شناخت داشتند و حتی با شباهت هایی که بین این صورفلکی با اجسام زمینی پیدا می کردند، برایشان اسم هم انتخاب کرده بودند؛ مثلا یکی از این برج ها به شکل شیر بوده، برای همین نامش را اسد گذاشتند. یا یکی به شکل ترازو بوده، اسمش را میزان گذاشتند. در فرهنگ های بسیار قدیمی مانند فرهنگ چین و هندوستان یا 180درجه آن سوی کره زمین، در فرهنگ آستیک ها و مایاها هم این دایره ها دیده می شوند و این نشان می دهد بشر از قرن ها پیش نسبت به وجود دایره البروج و دایره استوای سماوی آگاهی داشته است. این علم و آگاهی را می توان در اشعار شعرا و آثار به جا مانده از عرفا در زمان های دور هم دید؛ مثلا حافظ شعری دارد که در آن می گوید: گفتمش سلسله زلف بتان از پی چیست / گفت حافظ گله ای از شب یلدا می کرد. بنابراین اگر چه نمی توان تاریخ دقیقی از علم بشر نسبت به شب یلدا ارائه داد، اما با استناد به متون قدیمی و فرهنگ های کهن می توان گفت بشر از قرن ها پیش به این موضوع آگاهی داشته و برای شب یلدا مراسمی را درنظر می گرفته.

• اتفاقا یکی از سؤالات من هم درخصوص همین جشن است. به ما اینطور گفته شده که ما در این شب پیروزی نور بر تاریکی را جشن می گیریم. به نظر شما اینطور است؟

من این حرف ها را خیلی باور ندارم. به نظرم انسان همواره به دنبال بهانه ای برای جشن دریافت و شادی کردن بوده، برای همین شبی مثل بلندترین شب سال را بهانه کرده تا در آن مراسم شادی برگزار کند که اتفاقا این موضوع به نظر من خیلی هم خوب است. چون اگر چنین مراسمی نبود و مردم چنین شبی را جشن نمی دریافتد، شاید همین حالا هم خیلی ها نمی دانستند که چطور طولانی ترین شب سال از راه می رسد و چه می شود که روز کوتاه می شود. این مراسم و جشن ها باعث می شود آگاهی انسان بالاتر برود و به نظر من این خیلی مهم تر از این است که بخواهیم به حاشیه ها بپردازیم و به دنبال این باشیم که ما اساسا چرا این شب را جشن می گیریم!

• خب ما فقط انقلاب زمستانی را جشن می گیریم؛ یعنی بلندترین شب سال را. شاید برای همین این باور به وجود آمده که باید پیروزی نور بر تاریکی را جشن گرفت. درباره انقلاب تابستانی چیزی می دانید؟ اینکه ما برای بلندترین روز سال هم برنامه ای داشتیم یا خیر؟

من جایی نه خوانده و نه شنیده ام که در گذشته برای انقلاب تابستانی جشنی برگزار می شده. به نظر می رسد پیشینیان ما فقط طولانی ترین شب سال را جشن می گرفته اند.

• موضوع دیگری که درباره شب یلدا مطرح است، این است که از نظر ستاره شناسان پیشین شب یلدا نحس بوده و مردم به خاطر در امان ماندن از این نحسی دور هم جمع می شدند. علم نجوم که این موضوع را تأیید نمی کند؟ درست است؟

اصلا و ابدا. هیچ وقت زمان نحس یا سعد نبوده. این نسبت هایی است که ما انسان ها به آن داده ایم. مثلا در یک زمانی وقایعی برایمان رخ داده که خوب نبوده، برای همین گفتیم این زمان نحس است یا برعکس در یک موقعیتی اتفاق خوشایندی برایمان رخ داده که گفتیم این زمان سعد است! درواقع اینها تعبیراتی است که انسان ها به خاطر ناآگاهی شان نسبت به موضوعات به کار می بردند. قبلا هم که اطلاعی از چرایی خورشیدگرفتگی و ماه گرفتگی نداشتند، می گفتند اژدهایی در آسمان است که جلوی ماه یا خورشید را می گیرد! به هر حال هر چه به عقب برگردیم و به ابتدای علوم برسیم، شاهد این حرف ها و خرافات هستیم. چون مردم نسبت به اتفاقات پیرامون شان بی اطلاع بودند.

• به عنوان پدر علم نجوم آماتور ایران برایمان از شب و شگفتی هایش می گویید؟ اینکه هیجان انگیزترین و شگفت انگیزترین موضوعات آسمان کدام ها هستند؟

آسمان، به ویژه آسمان شب بسیار زیباست و برای درک بهتر این زیبایی ها، انسان باید اطلاعاتی درباره نجوم داشته باشد؛ مثلا ستاره را بشناسد، تعریف سیاره را بداند و ... آن وقت است که آسمان برایش پر از شگفتی خواهد شد. به عنوان مثال ستاره کره ای گازی است که از خودش نور و حرارت دارد و سیاره کره ای است که به دور ستاره می چرخد. حالا با این تعاریف خورشید ما ستاره است. یعنی اگر به جای 150میلیون کیلومتری که حالا با ما فاصله دارد، فاصله اش بیشتر بود، امروز ما آن را به شکل یکی از همین ستاره هایی می دیدیم که در آسمان دیده می شوند. اما این ستاره در این فاصله قرار گرفته و در هر ثانیه با تبدیل هیدروژن به هلیوم، 4.2میلیون تن سوخت مصرف می کند که با این کار حیات را روی زمین نگه می دارد. اگر خورشید نبود یا این کار را انجام نمی داد، امروز نه ما، نه جانداران دیگر و نه گیاهان، هیچ کدام وجود نداشتیم. این در حالی است که آسمان در گذشته راهنمای انسان ها بوده؛ افرادی که در بیابان ها یا روی دریا سفر می کردند یا آنها که به مناطق دوردست و ناشناخته می رفتند، با آسمان راهشان را پیدا می کردند. همین حالا هم با وجود این همه پیشرفت تکنولوژی، قطب نماها و ماهواره ها، باز هم اگر کسی بتواند ستاره قطبی را در آسمان پیدا کند و از طریق آن شمال و جنوب و شرق و غرب را بیابد، در شرایط خاص که دسترسی به تکنولوژی ندارد، می تواند راهش را پیدا کند. برای همین انسان ها از گذشته با سیر کردن در آسمان هم از لذتی سرشار بهره مند می شدند و هم با مشاهده این دنیای شگفت انگیز به خالقی توانا پی می بردند.

• در باره احمد دالکی

ستاره شناس، مدرس دانشگاه، نویسنده

متولد: 1315در شیراز

تحصیلات: دارای 4مدرک مهندسی در مهندسی کشاورزی و جنگل، مهندسی نقشه برداری هوایی و سنجش از راه دور با ماهواره از اروپا و آمریکا

افتخارات: راه اندازی رصدخانه پارک زعفرانیه، پایه گذاری مرکز علوم و ستاره شناسی تهران، مدیریت آسمان نمای تهران و کمک به ساخت و راه اندازی آن، ساخت برنامه هایی با موضوع نجوم در 3دهه گذشته برای تلویزیون و رادیو، نگارش 26عنوان کتاب و کمک به راه اندازی چندین مرکز علمی و رصدخانه در نقاط مختلف کشور